Á haustmánuðum, nánar tiltekið þann 8. október n.k. verða haldnar kosningar um sameiningu sveitarfélaga um land allt. Eru kosningarnar hluti af átaki sem félagsmálaráðherra hratt af stað í samvinnu við Samband íslenskra sveitarfélaga til að undirbúa flutning fleiri verkefna frá ríki til sveitarfélaga.
Efling sveitarstjórnarstigsins hefur verið á stefnuskrá Framsóknarflokksins um talsverðan tíma. Er markmið þess að flytja stærri hluti framkvæmdavaldsins nær íbúunum þannig að staðbundin stjórnsýsla, nærþjónusta og hagsmunagæsla svæðisins sé flutt nær íbúunum og möguleiki hvers einstaklings til að hafa áhrif á þessa þætti aukist.
Afar líklegt er að sameiningin verði felld í mörgum tilvikum, enda hafa íbúar í mörgum þessara sveitarfélaga áður fellt sameiningu við nágrannasveitarfélög sín og ólíklegt að þær ástæður sem búa að baki afstöðu þeirra séu breyttar. En hvað veldur?
Fyrst skal nefna tilfinningalegar ástæður. Það er eðlilegt að fólk vilji halda í þá félagslegu heild sem það hefur verið hluti af, oft alla ævi, gefið krafta sína og þegið aðstoð frá í gegnum súrt og sætt.
Það er hins vegar ekkert sem segir að íbúarnir þurfi að fórna því samfélagi sem það býr í, þótt stjórnsýslan sé sameinuð. Góðgerða, tómstunda- og íþróttafélög starfa áfram, kirkjusóknir eru óbreyttar og það skikkar engin neinn til að eiga samfélag við fleiri en viðkomandi óskar. Reynslan er víða sú að gömlu sveitarfélögin virka eins og hverfi í nýju sveitarfélagi og er verkefni sveitarstjórnanna að nýta þá möguleika sem í því felast fremur en að reyna að berja það niður.
Í öðru lagi eru einstaka sveitarfélög oft í þeirri aðstöðu að hafa gríðarmiklar tekjur af stórfyrirtækjum sem “fyrir tilviljun” lentu innan sveitarfélagsmarkanna. Geta slík sveitarfélög veitt íbúum sínum ofurþjónustu um leið og skattheimtu er stillt í hóf.
Er eðlilegt að þeir sem við slíkt búa vilji engu breyta, jafnvel þótt nágrannasveitarfélögin séu ekki síður að verða fyrir kostnaði og fórnum vegna þeirra. Verður að huga að því hvort og þá hvernig slíkum tekjum sé dreift. Besta dæmið um þetta eru virkjanir, en sveitarfélög sem eru svo heppin að hafa stöðvarhúsið innan sinna marka, fá fasteignagjöld greidd í sinn sjóð, meðan að önnur sveitarfélög, sem kannski hafa ekki síður lagt sinn skerf af náttúru og vatnsauðlindum til virkjunarinnar fá lítið sem ekki neitt í sínn hlut. Þetta er forgangsmál sem verður að leiðrétta.
Í þriðja lagi hafa með réttu komið fram þau rök gegn sameiningu að sveitarfélögin tapi á því fjárhagslega að verða stærri þá sértaklega vegna áhrifa jöfnunarsjóðs sveitarfélaga. Um leið og verið er að vinna að því að efla og styrkja sveitarfélögin með stækkun, er sem sagt rekið batterý sem vinnur í þveröfuga átt, þar sem minni sveitarfélögin eru styrkt umfram hin stærri. Er ljóst að þessu verður að breyta er líklegast besta lausnin að leggja niður jöfnunarsjóð sveitarfélaga í áföngum.
Í fjórða lagi hefur það verið nefnt að sveitarfélögin vilji ekki fleiri verkefni vegna þess að fjármagn komi ekki með þeim verkefnum. Afar erfitt er að flytja fleiri verkefni til sveitarfélaganna áður en þau eru orðin nægjanlega öflug til að geta tekið við þeim, bæði sem faglegar stjórnsýslueiningar og ekki síður fjárhagslega.
Er þetta líklegast mesta sjálfheldan sem málið er í, því á meðan ekki er vitað fyrir víst vegna hvaða verkefna er verið að sameina, sjá íbúarnir lítinn tilgang í að sameinast, en meðan sveitarfélögin eru ekki nógu öflug er ekki hægt að ákveða hvaða verkefni er hægt að treysta þeim fyrir.
Það má alveg ljóst vera að ekki verður búið við ástandið eins og það er í dag. Sveitarfélögin eru of misstór til að þau geti tekið á sig sömu verkefni og því verður að breyta. Besta leiðin væri í rauninni að leggja sveitarfélögin niður og endurvekja gömlu sýslurnar, eins og sameiningarnefndin virðist leggja til í mörgun tilfellum og ef það gengur ekki með kosningum, er það skylda löggjafans gagnvart þeim mikla meirihluta íbúa þessa lands sem verður af þeim framförum sem flutningur verkefna til sveitarstjórnarstigsins myndi hafa í för með sér, með því að þvinga fram sameiningu þar sem íbúarnir eru blindaðir af eigin sérhagsmunum. Líklegast er bein lagasetning eina lausnin, hversu hávær mótmæli sem þau kunna að hafa í för með sér. Heildin hlýtur að verða að fá forgang umfram sérhagsmunina.
Þannig er lýðræðið og alþingismenn, sama í hvaða flokki sem þeir eru verða að axla þá ábyrgð.